House of Eutopia

House of Eutopia is een indrukwekkende installatie waarin beeldend kunstenaar en architect 

Filip Berte de sociale, politieke, geografische en historische marges van Europa aftast en blootlegt. Berte is een meesterlijk observator van de marge en de outsider, en tracht met House of Eutopia deze realiteit bij de bezoeker te laten binnendringen. Onder de noemer ‘Eutopia’ bouwde Filip Berte sinds 2006 bij kunstencentrum CAMPO zijn ‘huis’ ruimte voor ruimte op. Hij exposeerde en werkte van Gent over Berlijn tot Praag en Poznan en finaliseert House of Eutopia nu, in juli 2013, in Utrecht.

Het beeldend werk House of Eutopia is opgebouwd als een huis dat uit vijf kamers of installaties bestaat. Elk van die ruimtes belicht een aspect dat tussen de verborgen geschiedenis en de mogelijke toekomst van Europa ligt, tussen de kelder en de zolder, tussen Collective Memory Mass Grave en White Space/Mirror. Thema’s als migratie & grenzen (Protected Landscape), Europees burgerschap (The Blue Room), kortom, exclusie versus inclusie (The Graveyard), komen aan bod. Filip Berte doet dit aan de hand van verschillende media zoals films, foto’s, schilderijen, maquettes, kijkdozen,… Antwoorden worden niet geboden, integendeel; House of Eutopia geeft de mogelijkheid om het grote geheel dat Europa is, van aan de zijlijn waar te nemen. De installatie nodigt door zijn configuratie uit tot  confrontatie met de achterkant van Europa.

Binnenin House of Eutopia

Berte gelooft dat architectuur betekenis kan overdragen, dat het als een medium kan dienen dat empathie opwekt bij de toeschouwer. Met elke kamer van House of Eutopia schept hij een situatie waarbij hij de bezoeker wil confronteren met de plek waar we wonen, en de begrenzing ervan, in relatieve en absolute zin. Een overzicht.

In de eerste kamer, Protected Landscape, die zich op de begane grond bevindt, wordt de bezoeker langs herkenbare, vaak archetypische landschappen geleid. Aan de hand van maquettes tracht Berte de thematiek van migratie, de bescherming en controle van Europa’s binnen- en buitengrenzen, asielbeleid,… tastbaar te maken. Hij wil Europa vanuit een cultuurhistorisch/politiek perspectief vatten in een verschaalde, architectonische dimensie.

Collective Memory Mass Grave geldt als de donkere kelder van House of Eutopia. In dit massagraf van collectieve herinneringen wil Berte het ongrijpbare, het onzegbare en de mythes van het verleden tastbaar maken. De installatie bestaat uit kijkdozen waarin zowel natuurlijke als stedelijke Europese landschappen die in het verleden gewond zijn geraakt, worden getoond. De vraag rijst er in hoeverre het verleden een mal is waarin de toekomst wordt vormgegeven.

De derde ruimte, de tuin rondom het huis, wordt ingericht als begraafplaats. Met The Graveyard dringt Filip Berte binnen in de geografische marges rond Europa en gaat hij op zoek naar de sociale marges in de actuele samenlevingen. Hiervoor bezocht hij vier steden. Drie daarvan bevinden zich in de rafelranden van de Europese Unie: Tbilisi (Georgië), Chişinău (Moldavië) en Melilla (Spaanse enclave in Marokko). De vierde stad is Brussel, als symbolische aankomstplek van diegenen die de marge willen inruilen voor het centrum van Europa. Berte observeert outsiders: daklozen, asielzoekers, migranten en vluchtelingen.

Het resultaat van Bertes parcours in de marge zijn vier indringende films, persoonlijke portretten van de vier steden die hij bezocht. Voor deze films werkte Filip Berte samen met geluidskunstenaar Ruben Nachtergaele, die hem op zijn reizen vergezelde en ‘field recordings’ transformeerde tot soundtracks voor de films.

Na de focus op de periferie van Europa, zoomt Berte in The Blue Room, dat zich op het eerste verdiep situeert, in op het individu in het ‘centrum’. De kamer fungeert als reflectiekamer waar hij ons, Europeanen, wil  isoleren en confronteren met de notie van Europees burgerschap. Berlijn was de werkplek die de kunstenaar inspireerde: met zijn muur ooit toonbeeld voor verdeeldheid, nu hoofdstad van een van de machtigste Europese naties. Aan de hand van een ruimtevullend panoramaschilderij, The Blue Room Paintings, geeft Berte de bezoeker de mogelijkheid zich te positioneren ten aanzien van verschillende perspectieven: van een standpunt dat hem isoleert en af- of opsluit tot een perspectief dat zich opent en mogelijkheden aanbiedt. De kamer mag dan ook als een wachtkamer worden opgevat, een ruimte die de overgang van een staat van exclusie naar een inclusieve samenleving concretiseert.

De zolder, White Space/Mirror, nodigt uit tot verdere contemplatie over die inclusieve samenleving. Het is de enige ruimte die niet materieel wordt vormgegeven: het is de ruimte die leeg blijft. Waar de kelder de donkere kant van een Europees verleden belichaamt, wil de zolder een utopisch licht werpen op een Europese toekomst. Het is een plek voor reflectie waar Filip Berte denkers, schrijvers en kunstenaars naast politici, sociologen en historici uitnodigt om het woord te nemen en mogelijke nieuwe of utopische toekomstperspectieven te formuleren voor Europa binnen een veran­derende wereld.

Over House of Eutopia

"Als architect creëer je een plaats met een bepaalde functie. Je geeft het gebouw vorm zodat het functioneert in een bepaalde context die erg beperkt is. Voor mij ontbreekt daarbij reflectie over de maatschappij, over een grotere politiek-sociale context."  (Filip Berte in DeMorgen, 2012)

Filip Berte, van opleiding architect, botste al snel op de grenzen van zijn beroep. Wat hij in de functionele beperkingen van de architectuur niet kwijt kon, krijgt nu een plek. House of Eutopia is een ontzagwekkende beeldende installatie waarvan het eerste luik (Protected Landscape) al in 2008 werd gepresenteerd. In juli 2013 wordt de laatste steen gelegd op de festiviteiten rond de  Vrede van Utrecht, niet toevallig de plek waar driehonderd jaar geleden een einde kwam aan zowel de Spaanse als de godsdienstoorlogen die op dat moment op het Europese continent woedden.

Berte vatte House of Eutopia op als een onderzoek. In de rol van intuïtieve wetenschapper, architect en kunstenaar bestudeert hij de ruimtelijke condities van inclusie en exclusie, door Europa gecreëerd als nevenproduct van haar politiek-economische doelstellingen.

‘Eutopia’ verwijst naar het paradoxale concept utopie en stelt plaats of ‘topos’ centraal. In EU-topia wordt ‘plaats’ verder gecodeerd met het voorzetsel ‘EU-’, wat ‘plaats’ met het goede en het echte verbindt. De meeste plaatsen die in House of Eutopia aan bod komen ontberen veelal het goede. Het zijn de andere kanten of de achterkanten van de goede plek die Europa lijkt te zijn.

House of Eutopia toont de grenzen van het droomeiland Europa. De grenzen met een dikte en een hoogte, met een voor- en een achterkant en een spiegel aan de wand.

Architect Koen Van Synghel verwoordt de kern van Bertes werk als volgt: “In de eerste plaats neemt hij de vrijheid om architectuur naar voren te schuiven als een analytisch framework, om bijvoorbeeld zicht te krijgen op wat voor impact Europa uitoefent op de ruimte en haar bewoners, haar asielzoekers, haar uitgeprocedeerden,... of erger, op zij die Fort Europa niet binnen kunnen. Het gaat in House of Eutopia niet langer over de muur an sich, maar over de condities die deze muur creëert voor zij die er aan deze of gene zijde van staan.

Maar hij gaat verder dan Europa te analyseren als een bastide waar de revoluties van het Zuiden uitblijven of op stuklopen. Als architect is hij getraind om te ontwerpen, om oplossingen aan te dragen, om operatieve syntheses te maken in tijd en ruimte, in materie en vorm. Zo ontwikkelde hij Protected Landscape, een concept dat Europa vanuit een cultuurhistorisch/politiek perspectief probeert te vangen in een architectonische dimensie.

Het bijzondere aan Eutopia en meer bepaald aan House of Eutopia, is de drang van Filip Berte om het te bouwen. Hij stelt zich niet tevreden met het maken van een kunstinstallatie of een environment, de populaire modi in de wereld van de hedendaagse kunst die al te afhankelijk blijken van het zelfreferentiële en protectionistische kader van musea en kunstgalerijen. Hij zoekt de confrontatie op. Gaat letterlijk de straat op. Treedt naar voren op het publieke forum. Zoekt daarbij partners die zijn project ondersteunen.

Terwijl Eutopia in wezen een geënsceneerde ruimte is, waar de architectuur veeleer dan fysieke beschutting te bieden of comfort te schenken, geschiedenissen in herinnering brengt, verhalen schrijft en vertelt, herschikt Berte de brokstukken van een getormenteerd Europa en zet ze in scène, waardoor hij als het ware een visionaire ruïne voor Europa bouwt.”